علیرضا افتخاری

علیرضا افتخاری مهیاری (زادهٔ ۱۰ فروردین ۱۳۳۷ در اصفهان) خواننده موسیقی سنتی ایرانی است. افتخاری طی چندین سال فعالیت در عرصه موسیقی سنتی ایرانی، خوانندگی بیش از شصت آلبوم موسیقی را بر عهده داشته‌است و در سال ۱۳۸۹ موفق به اخذ نشان چهره‌های ماندگار شد.

شرح حال

علیرضا افتخاری در سال ۱۳۳۷ در اصفهان متولد شد. در کودکی نزد طباطبایی نوازنده ویولن تعلیم دید. از ۱۲ سالگی نزد تاج اصفهانی به یادگیری ردیفهای آوازی پرداخت. پس از مدتی نیز هم‌زمان به بهره‌گیری از محضر جلیل شهناز و حسن کسایی در زمینه ردیف‌های موسیقی سنتی مشغول شد. در سال ۱۳۵۵ در آزمون باربد و در محضر هنرمندانی چون علی‌اکبر شهنازی، داریوش صفوت، علی تجویدی و … موفق به کسب رتبه نخست گشت.

از سال ۱۳۶۰ پس از درگذشت تاج اصفهانی نزد دادبه به ادامه تعلیم موسیقی پرداخت. در سال ۱۳۶۲، اولین آلبوم خود را به توصیه فرامرز پایور با نام «آتش دل» و به یاد استاد فقیدش تاج اصفهانی منتشر کرد. پس از آن، آثار او از صدا و سیمای ایران به صورت مرتب پخش شده و کنسرت‌های مختلفی را در کشورهایی چون ژاپن، آلمان، کانادا و انگلستان برگزار نموده‌است. وی در طول چهار دهه فعالیت حرفه‌ای خود، تا کنون موفق به انتشار بیش از ۶۰ آلبوم موسیقی در سبک‌های سنتی، ارکسترال و تلفیقی با همکاری اساتیدی چون: پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده، علی تجویدی، عباس خوشدل، جمشید عندلیبی، محمدعلی کیانی‌نژاد، مهرداد پازوکی، محمد جلیل عندلیبی، جواد لشکری، محمد موسوی، جلال ذوالفنون، هابیل علی‌اف، حسن میرزاخانی، محمدجواد ضرابیان، علی جعفریان، عبدالحسین برازنده، فضل‌الله توکل، محمدرضا چراغعلی، فریدون شهبازیان، کامبیز روشن‌روان و … شده‌است. از آلبوم‌های معروف او می‌توان به مقام صبر، راز و نیاز، سرو سیمین، شور عشق، نیلوفرانه، یاد استاد، سرمستان، افسانه، مستانه، امان از جدایی، هنگامه و شب عاشقان اشاره نمود.

دوران کاری

دوران کاری افتخاری را به سه بخش می‌توان تقسیم کرد. از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۵ که بسیار کم‌کار بوده‌است. تعداد آثار او در این دوره، به‌طور متوسط حدود یک آلبوم در سال است. دوره دوم، از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۹ که دوره اوج افتخاری به‌شمار می‌آید و به‌طور متوسط پنج آلبوم در سال می‌خوانده‌است. نهایتاً سومین دوران کاری افتخاری از سال ۱۳۸۹ به بعد تا کنون است که بسیار کم‌کار بوده و تقریباً متوسط چهار سالی یک آلبوم را ارائه داده‌است.

دوران کاری آغازین

افتخاری در این دوران غالباً به مکتب اصفهان و روایت آوازی تاج اصفهانی وفادار بوده‌است. او در این دوران حدود ۱۵ آلبوم خوانده‌است که سیر تحول سبک افتخاری را به نمایش می‌گذارند. او با انتشار آلبوم «آتش دل» به توصیه فرامرز پایور در سال ۱۳۶۲ کار خود را شروع کرد و با آلبوم نیلوفرانه در سال ۱۳۷۵ سبک آوازی خود را یافت. از معروف‌ترین آثار افتخاری در این دوران می‌توان به این آلبوم‌ها اشاره کرد: مهمان تو (جمشید عندلیبی)، شور عشق (فریدون شهبازیان)، راز و نیاز (حسین علیزاده)، مقام صبر (پرویز مشکاتیان)، زیباترین (محمدجواد ضرابیان)، سرمستان و … اشاره کرد.

افتخاری در این دوران یک خواننده کاملاً وفادار به موسیقی سنتی بوده و آوازهای قابل توجهی دارد. در ابتدای این دوران، حجمِ غالبِ آلبوم‌های او آواز بوده‌اند ولی در اواخر این دوران، به ارائه یک یا دو آواز در هر آلبوم و خواندن حدود ۶ قطعه تصنیف رسید. این در حالی است که برخی آلبوم‌ها نظیر «امان از جدایی» و «تازه به تازه» هر دو از ساخته‌های محمد جلیل عندلیبی، به‌طور کامل فاقد آواز بوده‌اند و هر آلبوم ۸ قطعه تصنیف داشته‌است.

در این دوران بسیاری از تصنیف‌های افتخاری در بین مردم مشهور شد و به روی زبان‌ها افتاد از جمله تصنیف‌های: گل من چندین منشین غمگین، بسته دلم به موی تو تازه به تازه نو به نو، ای ساقی ما سرمستان، ای یادت از دل و جان در همه جا … لحظه لحظه می‌دود دلم به سوی تو و …

به نظر می‌رسد؛ افتخاری در این دوران، از آواز خوانی به سمت تصنیف خوانی و روایتی عامه پسند از موسیقی ایرانی سوق یافته‌است. در این دوران او رفته رفته از دیدگاه منتقدین که آواز را بیشتر می‌پسندیدند به سمت تصنیف و آنچه موسیقی عامه پسند دانسته می‌شود حرکت کرده. تعدادی از طرفداران موسیقی سنتی، این را یک افول دانسته‌اند هرچند عده ای دیگر، آن را ستوده‌اند و خلق فضاهای جدید می‌دانند.

دوران بلوغ

در ابتدای این دوران افتخاری که به ۴۰ سالگی نزدیک شده‌است، سبک و سیاق خوانندگی خود را می‌یابد و در ادامه این راه بهترین آثار خود را می‌خواند. خوانندگی آلبوم‌های دنبال دل (به آهنگسازی علی تجویدی و همایون خرم) و قلندروار (به آهنگسازی عماد توحیدی) در این دوران است. در این دوران افتخاری بسیار پرکار بوده‌است و آلبوم‌های او بسیار پرفروش بوده‌اند. نیلوفرانه، یاد استاد و قلندروار در زمان خود، رکوردهای فروش را جابجا کردند. نیلوفرانه پرفروش‌ترین آلبوم موسیقی ایران است.

در این دوران افتخاری آواز خواندن را تقریباً حذف می‌کند و تنها در چند آلبوم قطعاتی کوتاه (غالبا دشتستانی) ارائه می‌دهد. افتخاری در این ایام تصنیف‌های بسیاری خواند و این قطعات را تکنیکی و شنیدنی اجرا کرد. آثاری از آهنگسازان پرشمار که گاه عالی و گاهی کاملاً معمولی بودند. ریسک پذیری افتخاری در ارائه آثار متفاوت گاهی اوقات برای او دردسرهای فراوانی تولید کرد. خوانندگی آلبوم‌های پاپ-سنتی شکوه عشق، شب کوچه‌ها و عطر مهر -همگی به آهنگسازی فریدون خشنود- که دارای فضای پاپ بودند و ملودی، تنظیم و ریتم آنها با آثار سابق افتخاری فاصله بسیاری داشت و بیشتر شبیه به آثار هایده، مهستی و … بود برای افتخاری انتقادات فراوانی بهمراه داشت. حتی آثاری مانند نسیما به آهنگسازی فضل‌الله توکل که از نوازندگان مطرح سنتور برنامه گل‌ها و از بدنه موسیقی سنتی بود و توسط تهمورس پورناظری تنظیم گردیده بود، به دلیل فضای متفاوت اثر، مورد نقدهای شدید قرار گرفت. علی‌رغم تمام این نقدها، افتخاری مسیر خود را طی کرد و فضاهای جدیدی در موسیقی ایرانی خلق نمود. آثاری مانند قلندروار نمونه بارز این موفقیت هستند که همزمان تأیید منتقدان و عامه مردم را برای او به ارمغان آوردند.

در این دوران افتخاری به صورت عمده ای بازخوانی قطعات قدیمی را انجام داد. آلبوم‌های یاد استاد، بردی از یادم و دنبال دل و … نمونه هائی از این آثار هستند که تقریباً ۲۵٪ از آثار این دوره افتخاری را شامل می‌شود. همگی این آثار در بازار، موفق به فروش بالایی شدند. از لحاظ سطح کیفی ملودی‌ها و تنظیم، گاهی اوقات عالی بودند و گاهی اینطور نبود؛ به عنوان مثال میان آلبوم دنبال دل با آلبوم ماهیگیر، به لحاظ کیفیت موسیقایی آثار، تفاوت احساس می‌شد. به هر حال و فارغ از سطح کیفی اثر و خوانندگی، عده ای از منتقدین، «بازخوانی» را یک کار دسته دوم می‌دانند و اعتقاد دارند؛ بهتر است یک خواننده طراز اول، کمتر بازخوانی داشته باشد. افتخاری دلیل خود برای این بازخوانی‌ها را، خواسته وابستگان آهنگسازان و … ذکر کرده‌است.

نقطه عطف دوران کاری افتخاری، اهتمام او بر خواندن تصنیف و پرهیز از آواز بود که در همین دوره نمایان گشت و به بلوغ رسید. در گذشته تصور بر این بود که خوانندگان توانا، آواز می‌خوانند و هرکس نمی‌تواند آواز بخواند، به سراغ تصنیف می‌رود. به این صورت سطح تکنیکی تصنیف خوان‌ها غالباً از آوازخوان‌ها پایینتر بود. چه اینکه در گذشته معروف‌ترین تصنیف‌ها را بانوان می‌خوانند و آوازها را آقایان. معروف‌ترین ملودی‌های همایون خرم و علی تجویدی و … با صدای مرضیه و دلکش است در حالی که خوانندگانی نظیر گلپا و ایرج در دسترس بودند. افتخاری که از همان آلبوم‌های نخستین خود نشان داده بود؛ در خواندن آواز بسیار ماهر است؛ حالا تغییر مسیر داده بود؛ می‌خواست تصنیف خوان باشد و نه آوازخوان. او را باید اولین خواننده ای دانست که بین آواز و تصنیف، دومی را ترجیح داد و علی‌رغم میل موسیقی دانان حرفه ای به سراغ ارضا نیاز عامه رفت؛ تصنیف خواند و از آواز چشم پوشید. او که نقدهای گزنده را به جان خریده بود، در این مسیر مجموعه ای از آثار منتقد پسند را نیز اجرا کرد.

امروزه به نظر می‌رسد راهی که افتخاری در پیش گرفت و تصنیف خوانی و اجرای تکنیکی آن را در اولویت قرار داد و گاهی پاپ خواند، توسط عده زیادی از خوانندگان جوان موسیقی سنتی نظیر: همایون شجریان، علیرضا قربانی، محمد معتمدی و… ادامه دارد. آنها بیشترین تلاش خود را برای خواندن تکنیکی تصنیف‌ها و بعضاً بازخوانی آثار قدما گذاشته‌اند. اجرای موسیقی در فضای جدید و پاپ گونه مانند آنچه در موسیقی فیلم آرایش غلیظ، همایون شجریان اجرا کرد، ادامه همان مسیر در موسیقی ایرانی است که می‌خواهد، تجربه جدید داشته باشد و محبوبیت موسیقی سنتی، در میان عامه مردم بیشتر شود.

جوایز

جشنواره چهره‌های ماندگار

مسابقه موسیقی باربد

حاشیه‌ها

علیرضا افتخاری تا قبل از سال ۸۰ یک خوانندهٔ کم حاشیه محسوب می‌شد که کم‌تر مصاحبه می‌کرد و به ندرت کنسرت برگزار می‌کرد. اما از آخرین سال‌های دهه هفتاد و اوایل هشتاد در برنامه‌های تلویزیونی مانند: کاروان، ضیافت و … (با اجرای سهیل محمودی، مجری و ترانه‌سرا) ظاهر می‌شد بصورت بداهه به خوانش آواز و تصنیف می‌پرداخت.

۱۴ ماه بعد از انتخابات سال ۱۳۸۸ (۱۳۸۹) و جریان اعتراضات به نتایج انتخابات دهم ایران به مناسبت روز خبرنگار، برنامه‌ای برگزار شد و افتخاری به عنوان خواننده در آن مجلس حضور یافت. در ادامه این مراسم، که محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت نیز در آن حضور داشت. افتخاری و احمدی‌نژاد یکدیگر را به گرمی در آغوش گرفتند و روبوسی کردند. این مسئله به شدت مورد خشم معترضان به نتایج انتخابات قرار گرفت، به نحوی که حتی به دختر وی که از اساتید دانشگاه بود در دانشگاه تهران حمله شد.

به دنبال این اقدام، علیرضا افتخاری در گفتگویی با بخش خبری ۲۰:۳۰ در صدا و سیما با انتقاد شدید از بی حرمتی به دخترش در دانشگاه گفت: «من چندی پیش در یک مکانی به رئیس‌جمهوری ادای احترام کردم و ادب به جا آوردم تا لااقل عیب خودم را بپوشم اما متأسفانه فشارهایی به من و بچه‌هایم وارد شد و متاسفاته امروز در دانشگاه دختر من استاد الهام افتخاری به حکم این که دختر من است مورد آزار قرار گرفته و موهایش را کشیده‌اند … همه فشارهایی که به خودم وارد شده و سنگسار شخصیتی خودم را می‌بخشم اما اذیت و آزار دو تا بچه‌هایم را نمی‌بخشم. وی در ادامه با گریه گفت: آیا این حق من است؟ من چه بدی کرده‌ام جز این که می‌خواستم ادب به جا بیاورم؟»

هجمه‌ها علیه وی کم‌کاری او را در سال‌های بعد در پی داشت. او در مصاحبه ای در سال ۹۴ از احمدی‌نژاد انتقاد و از رفتار دوستانه پیشین خود با وی ابراز ندامت کرد.

افتخاری در سال ۱۳۹۲ قطعه تازه‌ای با نام «گل نسرین» خواند که آن را به فعال سیاسی نسرین ستوده تقدیم کرد. او دربارهٔ این کار که واکنش‌هایی از طرف رسانه‌های حکومتی داشت گفته‌است که مایل نیست راجع به این قطعه زیاد صحبت کند و آن را از عمق وجود برای زنی خوانده‌است که روحیه‌اش را در این سال‌ها ستوده‌است.

آثار

منابع

• آلبوم‌های علیرضا افتخاری(سایت آفتاب)

پیوند به بیرون

• وبگاه رسمی